Trikleti babuni i babice patarenske
Posle oslobođenja interesovanje za bogomile postaje sve intenzivnije. To se vidi iz spiska literature domaće i strane, koji daje A. Solovjev u svom informativnom članku (Enc. Jug. I 640) i J. Šidak (Godišnjak V - 139). J. Šidak (str. 145) ne pridaje važnosti identifikaciji imena Aristodije i Rastudije: ''Prije svega hipoteza Solovjeva o dalmatinskom heretiku Aristudiju kao osnivaču ''crkve bosanske'' ne može se primiti samo na temelju filološke identifikacije imena Aristodije s imenom ''gospodina'' Rastudija iz 1393.
Argumentacija za tu duhovitu misao pokazuje znatne praznine od analize teksta arh. Tome do analize teksta u srpskom sinodiku''. A. Solovjev, međutim, u istom Godišnjaku (str. 57) tvrdi:
''Rastudije je bio, kao što se dokazalo, poznati zlatar Aristodije iz Zadra, koji je oko 1200 god. bio osumnjičen u Splitu kao začetnik jeresi, a često svraćao u Bosnu. Iz Batalova spiska znamo da je on bio osnivač ''reda gospodina Rastudija'' u Bosni u koji se je već 1203 upisalo 12 ''redovnika'' (krstjana), od kojih su Dragić LJubiša i Dražeta učestvovali u aktu odricanja od patarenstva 1203 g. na Boljinom polju''.
Nisam istoričar, ne znam koliko je bilo Rastudija i koji od njih je Aristodije, a koji nije. Još manje znam šta su oni radili u Bosni. Znam samo toliko da ime Rastudije nije ni bosansko ni srpskohrvatsko, dalje da se to ime formalno potpuno poklapa sa grčkim imenom Aristodios i da to grčko ime nije običan antroponim. Ono je, što kažu Nemci, ein sprechender Name, jer ukazuje na čoveka koji zna najbolji put (aristā + hodos), razume se, put spasenja, dakle zna mnogo više nego njegov brat Matej ili Methodios. Moju identifikaciju imena Aristodios i imena Rastudije saopštio sam usmeno A. Solovjevu pre desetak godina i pokušao pri tom da objasnim metatezu likvida u prvom slogu. Ipak je Solovjev bio toliko oprezan da se obratio sarajevskom lingvistu X. Bariću da i njega pripita za stručno mišljenje. Tako je Solovjev, objavljujući moju identifikaciju imena Aristodije i Rastudije, objavio i Barićevu saglasnost. NJegova opreznost bila je potpuno opravdana, jer sam mu ja naročito naglasio da ne znam ko je Aristodios, štaviše da ne znam čak ni to da li je to ime stvarno postojalo.
Tako sam morao postupiti, budući da je moja identifikacija bila čisto formalne prirode, pošto sam tada znao iz Ćorovićeve Istorije Bosne samo toliko da pravoslavci proklinju nekog Rastudija. O Aristodiju-Rastudiju govori i Drag. Knivald (Rad JAZU 270, 7 i 161): ''Osnivačem crkve bosanske smatra Solovjev deda Rastudija, koga proklinju srpski sinodici 13 v. Uverljivim dokazima istovetuje Solovjev Rastudija bosanskog s heretikom Aristodijem iz Apulije, Zadra i Splita o kome pripoveda arh. Toma''; ''Solovjeva identifikacija Aristodija, sina Zorobabelova, što ga spominje Toma arhiđakon, s Rastudijem bosanskim, koga proklinju srpski sinodici, ubacila je novo svjetlo u tamne početke bogomilstva u Bosni. Ova identifikacija može značiti početak novog doba u proučavanju povjesti crkve bosanske, koja čeka svoga Račkog''.
Ova uvodna digresija o imenima Aristodije-Rastudije bila je potrebna, stoga što hoćy da u pogledu formalne identifikacije tih imena utvrdim filološki prioritet M. Budimira, pogotovo kad sam Solovjev u Enc. Jug. I 641 kaže: ''Aristodije je verovatno identičan s ''Rastudijem bosanskim'', koji je anatemisan u Sinodiku Svetog Save (''da budu prokleti Rastudije bosanski i svi. . . krstjani i krstjanice koji se ne klanjaju svetim ikonama i časnome križu'')''. Iz ovog citata izlazi da se i pravoslavni sinodik sv. Save služi oblikom ''križ''.
Sad da pređemo na izraz patareni i na dublete babuni i babice. Za varijantu babuni kaže Enc. Jug. 268 s. babunska reč: ''Bogumili su u feudalnoj Srbiji nazivani pogrdno babunima'', a prema usmenom saopštenju akademika M. J. Dinića, pripadnike bosanske crkve dokumenti Dubrovačkog arhiva zovu ponegde i ''babice patarenske''. Znači da su se u pogledu bosanskih krstjana obe glavne hrišćanske crkve na Balkanu odlično slagale, jer ih jedni zovu babunima a drugi babicama.
Verovatno su oba ova derivata izvedena od osnovne imenice baba. Ali, to će ce videti tek docnije. Za derivat patareni još se može čuti tradicionalno mišljenje da potiče od nekog milanskog predgrađa zvanog Pataria. Orbini u svome delu o Slovenima (352—3) operiše u isti mah ne samo sa pridevom paterno nego i sa sv. Petrom i sv. Pavlom, verovatno zbog termina Pavlićani. Jedan od Orbinijevih informatora, humanista Volateranus, prema Matasoviću (Tri humanista o Patarenima, Godišnjak Skopskog Filosofskog fakulteta I 1930, 240), kao da je pomišljao na Pataru u Likiji, ali moram reći da mi taj pasus nije jasan. Inače se već od XIV v. naovamo patarensko ime veže za milansko predgrađe Pataria. Prema tim kombinacijama patareni bi bili nekakvi prnjari ili bosjaci, kako kaže Matasović.
Marulić i Baraković, isto kao i Orbini, služe se oblicima patarini, a Ak. Reč. beleži i oblik patarinac. Kad se poredi oblik patarin sa poznatijim pataren, patarenus (isp. Nasarenus, Antiochenus, Dolichenus), koji su karakteristični za rimsko-helensku Anadoliju, postaje nam odmah jasno da je Patarinus u stvari itacistički izgovor za Patarenus. To ujedno znači da je Patarenus stariji oblik od Patarinus i da treba od njega poći. Međutim, u latinskom onomastiku nema oblika Patarenus. Ali ima već kod Kikerona (Pro FIacco 78) oblik Pataranus, kojim se obeležava stanovnik grada Patare u Likiji, gde je bio čuveni hram boga Apolona, zvanog potom i Patareus, kako je glasila dubleta za jonsko Patarenos.
Sad nastaje novo pitanje: kako se odnosi Kikeronov oblik Pataranus prema mnogo docnije zabeleženom Patarenus, razume se, pod pretpostavkom da oba imena idu zajedno. I na to pitanje nije težak odgovor. Starije Pataranus, mislim ranije literarno zabeležen oblik, odnosi se prema docnije zabeleženom Patarenus kao grčko Sardianos prema Sardienos. Ovaj poslednji oblik pripada jonskom dijalektu, koji menja duto ''a'' i posle glasova ''r'' i ''i'' dok Sardianos očigledno pripada atičkom dijalektu. Kikeron je kao i ostala rimska gospoda učio grčki kod aticističkih učitelja, pa je prema tome mogao poznavati i upotrebljavati prvenstveno atički oblik, a taj je glasio Pataranos, dok je oblik Patarenos važio samo za anadolske Jonce, koji su docnije svoje ime preneli Osmanlijama, jer se kod ovih današnji Grci zovu Junan.
Drugo je sada pitanje kakve veze imaju bosanska crkva i balkanski bogomili i babuni sa Patarom u Likiji i sa Apolonom, koji svakako nije nikakav hrišćanski svetac. Ne bi bilo, doduše, nikakvo čudo da je i Apolona preuzelo hrišćanstvo, koje je u osnovi antička religija, mešavina iranskog mitraizma sa jevrejskim monoteizmom i klasičnim panteizmom. Odatle imamo sasvim arhaične Dioskure pod novom formom bezmitnih vračeva Kuzme i Damjana. Imamo i Afroditu zvanu Pelagia pod imenom sv. Pelagije, a da i ne govorimo o svecima Đorđu, Nikoli i Dimitriju, koji su preuzeli mnoge detalje antičkih heroja spasitelja.. Tako je i primorski svetac Nikolaj arhaični ''morski starac'', tj. halios geron. Trag iransko-jevrejskog dualizma nalazimo i u ortodoksnom očenašu, gde se poziva otac nebeski da nas izbavi od đavola kao lukavog demona zla i da tako dođe na zemlju njegova sila i carstvo in saecula saeculorum.
Najzad i sama hrišćanska proslava Božića kao novorođenog boga nije ništa drugo nego Dies natalis Solis invicti, koji je potisnuo iranskog Mitru Nabarzan (Nepobedivog). Zasada znamo za Mitrine hramove i mozaike u Jajcu, Konjicu i Cavtatu, a znamo i to da je tako nazvani arianizam, kao neka hrišćanska jeres starijeg datuma, imao u Brezi svoju basiliku, u kojoj stručnjaci nalaze neke gotske rune.
Povlačenje nekih muslimanskih grupa u bosanske gradove, započeto još u ranijim vekovima, jasno pokazuje da je bosanski prostor služio kao utočište sa involutivnim tendencijama. Tako je i nekadanji tuzlanski advokat Pilar, prihvativši učenje Pajskerovo o slovenskom dualizmu, tražio i kod nas ostatke crnog i belog boga. U te ostatke svakako spada i današnja fraza ''ne videti belog boga'' koju beleži Rečnik SAN, 676, i koju treba shvatiti u vezi sa staroslovenskim Belbogom i Černobogom (v. Niderle, Manuel, I 150).
Da li je za bogomilsku repristinaciju od davnine nasleđenih shvatanja bila uopšte i potrebna škola nekog popa Bogomila i neki neomanihejski dualizam, čija je filosofska jezgra na kraju krajeva sasvim razumljiva i najširim masama pristupačna? Razume se da tu nije mnogo pomogla ni abiuratio, kad je bosanski puk imao pred sobom sveštenike koji bar pod stare dane ne mare više za zemaljska blaga, i kad je video pravoslavne i rimsko-katoličke duhovnike kako sve do poslednjeg časa grabe što mogu više od ovog sveta.
Na repristinaciju i slovensku samosvojnost ukazuje u prvom redu bogomilska terminologija u kojoj imamo termin ded nasuprot grčkom pappas (otac) odnosno pappos (ded), starac prema grč. presbyteros, gost verovatno prema grč. diakonos, strojnik valjda prema oikonomos. U pogledu deda, koji se ne može zamisliti bez babe, treba podsetiti na staroslovenski kult ovih bračnih drugova o kojem govori Niderle (Manuel, 132). Taj je kult svakako vrlo arhaičnog datuma, verovatno iz epohe opšte-indoevropske u kojoj je kult predaka igrao prvorazrednu ulogu, a odatle i izlaze kao theoi patroioi i svjati dzjady (v. Šrader-Nering Realleh, I 22). Ipak se mora primetiti da su slovenski Indoevropljani u tom pogledu još kovservativniji od ostalih Indoevropljana, jer se kod ovih poslednjih termin pater u izrazito patrilinearnom sistemu prenosi i na vrhovno božanstvo (Iuppiter itd.). Kod Slovena, međutim, tog termina nema, jer na čelu velike porodice, odnosno zadruge stoji ded.
Pesnik Slova o Polku Igorovu govori o Igorovim vojnicima kao unucima, dok pesnik Ilijade zna samo za sinove ahajske. Znači da se kod slovenskih Indoevropljana, i to jedino kod njih, sačuvala avia potestas (dedovska vlast), posle koje je tek došla patria potestas (očinska vlast). Tako treba razumeti i starohrvatski izraz dedić u značenju ''kolenović''.
Međutim, rodbinski termin baba dobio je i šire značenje tokom vremena, pa se tako ''u Dubrovniku svaka dojkinja i dadilja zove baba, makar bila i djevojka od 12 godina'' (Vuk). Ali starije, da tako kažemo, kultsko značenje ovog termina sačuvano je u deminutivima babica i bapka, čiji kolektivi označavaju zle duhove opasne za porodilju i njeno dete: ''Dum Antun je znao zakleti prugove, bapke, gusjenice i svaku pasju vjeru'' (Reč. SAN. 296).
Da vidimo sada šta za ime BABUN kaže Rečnik naše Akademije 1, 224: ''babun, -una m. v. bogumil. — U Bosni se (...) toliko namnoži babuna, da tamo ovlada najzad njihov jednomišljenik Ninoslav, (Zeč. Mil. 2, 1S9). Glavne bogumilske opštine bile su (...) oko Babune. Otud možda i dolazi ime babuni kao druta poznata oznaka za bogumile (Ćor. V. 5, 43)''.
Reda radi da prenesemo i ono što se kaže pod imenom Babuna:
1. planina u Makedoniji, između Prilepa i Titovog Velesa;
2. reka u Makedoniji, desna, pritoka Vardara;
3. predeo u Makedoniji, u slivu reke Babune.
Isto tako moramo preneti i podatke pod babunija i babunski:
''babunija ž. pogrd. pokr. neverija, nijedna vera. — Idi, prokleta babunijo (Herc. RJA)''.
''babunski, -a, -o koji se odnosi na babune, bogumilski. — Ko reče babunsku reč, da plati 12 perpera (Mil. M. Đ. 25, 183).
U oblastima oko Vardara ovo se učenje (bogumilsko) nazva babunskom verom (Vukić. M. 4, 44). Pozniji je južnoslovenski naziv (za bogumilstvo) ''babunska vera'' poznat iz srpskih spomenika 14. veka (Radon. J. 213)''.
Čudim se što u ovom Rečniku nema savremenih prezimena Babunski i Babunović, koja svakako dopunjuje inače dosta oskudnu tradiciju o babunima.
Jasno je prema rečenome da i dubrovački izraz babice patarenske i toponomastički materijal iz Makedonije nedvosmisleno potvrđuju ne samo široku geografsku oblast ovog naziva nego i njegovu relativno duboku starinu, na koju ukazuje rimovani par Babun-Perun.
Stoga je razumljivo što L. Niderle, Manuel 2, 123, 157, ističe demonsku prirodu staroruskog termina Baba i njegovu upotrebu kao pierre funeraire ''stećak''.
U tom smislu bi možda trebalo razumeti i ono naše predanje koje beleži Vuk u svom Rječniku pod Babini ukovi: ''Pripovijedaju, da je u to doba nekakva baba išćerala jariće u planinu, pa dunuo sjever i udario snijeg, a ona rekla: ''Prc marcu ne bojim te se: moji jarčići petoroščići''. Na to se rasrdi mart, pa navali sa snijegom i s mrazom, te se smrzne i okameni baba i njezini jarići. Kažu, da se i danas mogu vidjeti u nekakvoj planini (gdje se to dogodilo) ono kamenje, što je postalo od babe i od jarića: baba stoji u srijedi, a jarići oko nje''.
Očigledan je ajtiološki karakter ovog narodnog predanja koje nesumnjivo dokazuje staro pagansko poreklo rusko i balkansko slovenskog kulta Babe na koji je već ranije ukazano. Da je taj kult mnogo stariji od hrišćanstva pokazuje toponim Dajbabe kod Titograda gde se u pećini nalazi ukopana crkva. Složeno ime Dajbaba ne može se nikako bez naročitog razloga rastaviti od poznatijeg imena Dajbog, koje je prema tradicionalnom shvatanju postalo od imperativa sa značenjem daj i od imenice bog i to sa posebnim, za ovaj slučaj konstruisanim značenjem: obilje, bogatstvo. Tačno je da u složenom pridevu ubog imamo doista takvo značenje opšteslovenskog termina bog, koji se više ne smatra posuđenicom iz staroiranskog rečnika.
Ali mi na slovenskom. Olimpu imamo poviše složenih imena u kojima je drugi deo složenice isto bog, kao npr. Stribog, Belbog, Černobog. Bez obzira što pored oblika Dajbog imamo ne samo Dažbog nego i Dabog, ne smemo olako raskinuti seriju složenih imena koju čine Dajbaba, Dajbog i Dajmir, odnosno Damir, kako se to ime danas javlja u hrvatskim krajevima. Nestanak jote u složenicama Dabog i Damir iste je prirode kao u imenima Mojmir, Momir, Gojmir, Gomir, Gomirac, Mojslav, Moslavina itd.
Sve ovo znači da i u imenu Dajbog drugi deo složenice, bog, ima ono isto značenje kao u pomenutim Stribog, Belbog, Černobog. Pitanje je sada šta znači prvi deo složenice u imenima Dajbaba, Dajbog, Dajmir. Teško da to može bita bilo kakav imperativ. Mnogo je verovatnije da zbog solarne funkcije slovenskog Dajboga, u ovom božanstvu vidimo ne samo božanstvo sunca nego i božanstvo svetlosti i vedrog neba, kome pripada kao zakonita indoevropska drugarica Dajbaba. Pri tom ne smemo zaboraviti na Vukovo kazivanje da se u Dubrovniku zove baba i maloletna devojčica koja čuva decu, a to znači da je baba žensko čeljade koje ima poroda i posla s decom, dakle, personifikacija plodnosti.
Stoga mi se čini kao najverovatnije da se u ovim arhaičnim imenima Da/j/baba, Da/j/bog, Da/j/mir krije isti leksički elemenat koji nalazimo u starogrčkim božanskim imenima Dōis, Dōmatros, Dō-matrios. Ta se imena odnose na boginju plodnosti Demetru, koja se u patrijarhalnom društvenom poretku upravlja prema svome drugu, božanstvu svetlosti. Taj se njen drug zove, kako svi znamo, Zevs, a znamo isto tako da, mimo sve ostale indoevropske narode, olimpskom Zevsu nije nađen slovenski pandan iz iste leksičke grupe čiji minimum glasi *dēi/dōi — (svetlosti). Slovensko daj u pomenutim imenima od slova do slova se poklapa sa starogrčkim Dōis, dok u staroilirskom imamo normalnu bazu Deipaturos, kao naziv glavnog božanstva, kome odgovara latinski Jupiter. Ako ime Dajboga, koje se ne sme rastaviti od Dajbabe, izvodimo od starijeg oblika Dažbog, kako se to obično čini, ne moramo u prvom delu ovog složenog imena videti neki arhaični i singularni oblik imperativa, nego naprosto nepotpunu reduplikaciju pomenute baze *doi — (svetao). Taj oblik glasi prema tome *doidio i potvrđen je u staronordijskom doi-d-o (vedar) (v. Pokornijev Etimološki rečnik, 183 str.). Jednom reči, Dajbog i Dajbaba su božanski supružnici poznati u svim indoevropskim religijama kao personifikacije nebeskog oca i Majke zemlje.
Dok u oba dela imena Dajbog imamo posla sa rečima višeg ranga, dotle u drugom delu imena Dajbabe imamo poznati izraz tepanja koje i priliči majci. Zbog te osobine ovde se mora računati sa stalnom repristinacijom, ali ipak je dužina prvog sloga obezbeđena. Babuni su prema tome isto kao i babice patarenske vezani za stari kult Boginje Majke, koji je već u klasično doba bogato dokumentovan na centralnom Balkanu, tačnije rečeno upravo u onoj oblasti iz koje potiču savremeni homofoni toponimi. U toj oblasti nalazimo ne samo u imeniku starih Bruga prosti oblik baba kao ime božanstva nego i u njihovoj docnijoj anadolskoj postojbini kult Babe, odnosno Velike Majke, poznatiji pod imenom Kibele, epigrafskim spomenicima dovoljno obezbeđen. U tu smo istu oblast bili već ranije upućeni zbog imena Patareni, svojstvenog prvobitno kultu Apolonovu u Patari.
Sve to znači da u babunskim stvarima imamo kultski sinkretizam staroslovenskih elemenata sa starobalkanskim i hrišćanskim, sinkretizam na koji su ortodoksne crkve Istoka i Zapada udarile pečat svake i svakojake jeresi.
Nije ovde mesto da ulazimo u detaljna izlaganja o kultu Babe kod starobalkanskih i staroanadolskih Bruta, koji očigledno ukazuje na matrijarhalni, odnosno matrilinearni poredak preklasičnih balkanaca. Ali moramo ipak naglasiti da arijevski nastrojeni stručnjaci nemaju uvek pravo kad indoevropske kultove i religije posmatraju samo sa gledišta patrijarhata i odbijaju svaki trag koji se protivi takvom shvatanju, te tako jadranske Liburne dovode iz Anadolije, gde je tobože glavno sedište matrilinearnog uređenja.
U starih Bruga ime Babe, kao glavnog božanstva plodnosti i bračnog druga nebeskog oca, javlja se i u složenom obliku koji glasi Kombaba, čiji se bračni drug zove Kombabos ili Kubabos. NJeni sveštenici sa Atisom na čelu zovu se Galli ili Babakes. Ovo poslednje ime nije ništa drugo nego derivat osnovnog Baba, obrazovan na isti način kao Novak, grč. Nevaks itd. Da je i u Bruga osnovni oblik bio doista Baba vidi se iz skraćenih hipokoristika Va i Komba.
Oba ova skraćivanja, koja su uobičajena kod ličnih imena, dokazuju da se u imeniku starih Bruga, odakle je preuzet i u grčki rečnik, izuzetno raširen antroponim teoforskog porekla javlja u istoj funkciji kao normalno Baba, tj., kao naziv muških i ženskih osoba. Stoga će i Ajshilovo Va biti pre ovo teoforsko ime nego, kako misle savremeni lingvisti, skraćeno basileus. Kako se Velika Majka ili Baba u starih Bruga zove i Matar, a na novijim natpisima iz rimskog vremena i Matar Kubila, nema sumnje da se obe redukcije i Va i Ma moraju tretirati kao refleksi starih sinonima iz kultskog rečnika balkanskih Bruga.
Teže je odgovoriti na pitanje da li je odnos babica patarenskih prema seksualnom životu bio istog porekla kao što je to slučaj sa kultom Babe odnosno Kibele kod balkansko-anadolskih Bruga, gde su Gali i Babakes zajedno sa Atisom bili podvrgnugi kastraciji pod pretpostavkom da će se time povećati plodnost Boginje Majke. Teško je odgovoriti stoga što kod Babuna moramo računati i sa manihejskim uticajem. NJihovo učenje o materiji kao izvoru svakog zla ostavilo je traga u slovenskim prevodima Očenaša, u kojima se originalno artos epiusios (hleb određen za nastupajući dan) prevodi sa ''hleb nasušni'', odnosno sa panis supersubstantialis u manihejskoj latinštini. Ipak, na osnovu postojanja tračkih kaluđera zvanih Ktistai (koji žive bez žena) i prema asketizmu Zevsovih sveštenika u ilirskoj Dodoni, moramo računati sa činjenicom da se već na doklasičnom Balkanu podržavao kult seksualne apstinencije. Na seksualnu apstinenciju ukazuje u izvesnom smislu i poznati stih iz narodne pesme: ''Ni po greku stara roditelja'' (greku umesto grehu). Ovakvo shvatanje odgovara više staroiranskoj i manihejskoj nauci o dobru i zlu no samom hrišćanstvu, pa će stoga biti i tu neki trag starobalkanskog kulta Velike Majke.
Kažu da su apeninski patareni, kako su neomanihejce zvali u Italiji, naročito uvažavali ženski rod. Nemam o tom određenih obaveštenja pa ne mogu ništa pouzdano kazati, ali znam da se imena babun i babica patarenska ne mogu odvajati od opšteslovenskog termina baba, čiji je religijski karakter izuzetno istaknut kod indoevropskih Bruga, koji su se još krajem drutog milenija st. ere sa centralnog Balkana prebacivali u Anadoliju i pomogli likvidaciji hetitske imperije.
Termin babun mogao je tokom evolucije dobiti i pejorativno značenje, kao što je i izraz kreten postao od starijeg Christinus, Christianus, isto što i krstjanin, ili kao što je u letskom jeziku deds od nekog svetog i božanskog deda postalo strašilo. Već je pesnik Lukretije preuzeo od svojih grčkih učitelja antičkog materijalizma informaciju da se vremenom svaka reč troši i degeneriše. Oblik babun postao je od osnovnog baba, kao gorun od gora ili kožun od koža, i na takvo proširenje uticala je po svoj prilici asocijacija sa božanskim imenom Perun, čija je davnašnja slava i veličina još više uočljiva kod Južnih i Istočnih Slovena. Na takav nas zaključak navodi histerogeni slovenski bračni par Dajbog i Dajbaba, koji je zamenio starijeg deda i babu iz opšte-indoevropskog kulta predaka.
Očekivali bismo mesto Dajboga nekog Dajdeda, kad mu se drugarica zove Dajbaba, ali budući da su oba člana tog svetog bračnog para imali božanski rang, mogao se u novijem, patrilinearnom sistemu termin ded zameniti terminom bog, i to tim pre što su oba ova starovremska bračna druga uživali naročito kult zvan ubožje.
Na arhaični kult božanske babe iz starije matrilinearne epohe na centralnom i istočnom Balkanu ukazuje, kako smo već videli, u prvom redu ''ma'' kod starih Bruga, odnosno Ku-baba, Ku-baka, docnije mater Kubile, koja se kod Ajshila zove gdan ma. Kod docnijih Helena interpretatio graeca toga imena glasi Meter Megale, a kod Rimljana Magna Mater. NJen se bračni drug, odnosno prvosveštenik, zove Attis (Otac) ili Papas, ili Zeus papas, a njeni sveštenici, kako je napred rečeno, galloi ili babakes. Ovaj drugi naziv naročito je važan za naš slučaj. Obrazovan je od osnovnog elementa baba istim sufiksalnim elementom kao Nanakos, Spartakos ili Batakos. Ovo se poslednje ime javlja, kao i babakes, u krugu Velike Majke. Sufiksalni element ''-ako'' javlja se u vokalskim i konsonantskim osnovama i to ne samo u oba klasična jezika nego i u slovenskom.
Na taj način anadolski derivat babaks sa potpuno istovetnim osnovnim elementom znači isto što i babun. I jedan i drugi derivat potiču od kultskog termina iz indoevropske epohe koji je glasio baba. Stara Ku-baba ostavila je traga i u antičkoj Arkadiji, kako se to vidi iz dotične glose u Hesihijevu Rečniku, a to znači da je ne samo centralni Balkan i centralna Anadolija, nego i centralni Pelopones znao za to prastaro božanstvo visokog ranga. Za njega su znala i ilirska plemena, a naročito Liburni na našem Jadranu, kod kojih se matrilinearni sistem održao duže no kod ostalih Indoevropljana, među kojima, npr. dogrčki kompozit adelphos (adeupos) na matrilinearnom Kritu ukazuje na stanje starije od patrijarhata.
Ilirsko Anna, svojstveno božanstvima ženskog roda, javlja se i na Apeninskom poluostrvu u izrazu Anno Peranna (docnije Rerenna), koje je sekundarnom paretimologijom vezano za lat. annus.
Ilirsko božanstvo obeleženo tim izrazom vrlo verovatno je u vezi ne samo sa arb. perendi i sa našim Perun, nego i sa starotesalskim Zeus Peloros, (od starijeg *Perauros). Slov. Perun pretpostavlja stariji oblik *Reraunos od kojeg je ilirska monoftongizacija pravilno napravila Perannos, a od njegovog sekundarnog oblika Perennos disimilacijom nazalne geminate postalo je arb. perendi i naše Perendije (Božići).
Ilirska Anna Peranna dopunjuje antički podatak o matrijarhatskim reliktima kod jadranskih Liburna. Tako se u jadranskom zaleđu na ostatke ilirskog matrijarhata sasvim normalno nastavio i arhaični kult božanske babe, što su ga doneli slovenski doseljenici. Kako su se slovenski zemljoradnici kao po nekom pravilu držali zaleđa i izbegavali mediteranski urbanizam, jasno je da je hrišćaćstvo u unutrašnjosti Balkana vrlo sporo napredovalo, da je moralo stupiti u simbiozu ne samo sa antičkim. kultovima nego i sa verovanjima novodoseljenih slovenskih ''varvara''. Ovaj prirodni sinkretizam morao je, bar u početnom stadiju, zbog svoje izolacije i nepriznavvanja moćnih hrišćanskih centara u Rimu, Solunu i Carigradu, biti smatran u najmanju ruku za jeres, isto onako kao što smo, npr. u Solinu, a još više u njegovu zaleđu, imali arijansku jeres, kroz duži period i posle nestajanja arijanizma.
Kultske i dogmatske razlike i raznorazne sitnurije crkvene, razume se da nisu nimalo važne za ocenu pravog karaktera tako nazvane bosanske crkve. Važna je pre svega i gotovo isključivo, tvrda činjenica da ti krstjani zbog svojih osobenih arhaizama nisu išli pod komandu ni istočnih ni zapadnih hrišćana, pa su stoga sasvim prirodno morali biti i proklinjani i proganjani.
Od nekada moćnog staroslovenskog božanstva svetlosti, Dajboga, koji je uza se imao Dajbabu i čije ime u radikalnom elementu ide zajedno sa Zevsom i Jupiterom, postao je docnije, pod uticajem režimske religije, crni đavo, a taj se, prema Vuku, u Bosni i Dubrovniku zove Melun, dakle isti završetak kao kod trikletih babuna i gotovo zaboravljenog Peruna. Taj se sufiksalni element javlja kod nominalnih i verbalnih osnova: dobar — dobrun, brat — bratunac, vrač — vračun, čist — čistunac, begam — begunac, vrh — vrhunac itd. Osim toga, postala su i nova obrazovanja sa prividno istim sufiksalnim elementom, ali iz romanskog izvora: račun, baštun, zubun itd. Derivat istog tipa, koji je napred pomenut, kožun od prostog koža, ne označava samo deo odela kod Vrhovljana nego i lice koje nosi takvo odelo. Ovo spominjem stoga da se vidi u kojoj je meri semantička funkcija sufiksalnih elemenata uslovljena čisto mehaničkim kontaktom.
Važnija je, međutim, činjenica da se termin babun relativno rano javlja i u staroruskom, i to u rjazanskoj Krmčiji 1284. O tom govori Fasmer u svom Rečniku I 35.
Najvažnije što ovde nalazimo je saznanje da je naziv babun stigao sa Balkana u Rusiju relativno dosta rano, najdocnije sredinom 13. veka, znači ceo vek pre no što se pominje babunska reč, u kojoj se možda radi o deteriorizaciji same sadržine tog imena.
Kad zajedno posmatramo sinonime babun, bogomil, pataren, kuduger i krstjanin, čini mi se da je prvi termin najbliži starini i to sa prostog razloga što je najbliži narodnom jeziku. Bogomili i krstjani mirišu na crkvenu propagandu. Termin kuduger i pataren, odnosno patarin u tim oblicima neće biti mnogo stariji od 15 v. Ali Patarenus kao jonska dubleta za atičko Pataranus, koje nam je sačuvano kod Kikerona, ukazuje na isti pravac kao i babuni i gotovo zaboravljena Dajbaba, drugarica glavnog božanstva svetlosti, čije su hipostase glasile Svarog i Belbog. Pri pomenu ovih napuštenih staroslovenskih božanstava svetlosti pada mi na um do dana današnjeg sačuvana praksa sjakanja o kojoj govori Vuk, s. Božić: ''Na nekim mjestima kao po Bosni i po Hercegovini sjaču na Božić, tj. domaćin rano ujutro viče: sjaj Bože i Božiću, našemu ili našoj (po imenu svijem kućanima redom).
Pripovijedaju da je otišao nekakav Srbin svom begu u Skočić (niže Zvornika) da ište šenice za česnicu, a beg mu kazao: ''daću ti šenice, ali ako ćeš jedan put i meni sjaknuti''. Srbin kazao da hoće, uzeo šenicu i sjaknuo mu na Božić: Sjaj Bože i Božiću i našemu begu na Skočiću''.
Osim običaja sjakanja, koji se prema M. Karanoviću održao u Bosanskoj Krajini do naših dana, za arhaični slovenski kult sunca karakteristična je i sintagma na oposun koja je, prema leksičkom materijalu Instituta za srpskohrv. jezik SAN, zabeležena u Lici i u Poljicama i čije je značenje, iako dosta izbledelo, ipak uglavnom prozirno: kako treba, pravilno. Ova se sintagma sačuvala samo u srpskom i u ruskom rečniku, mada je Fasmer u svom Rečniku II 415 ruski oblik ostavio u punoj singularnosti, i pored uočene etimološke veze sa solnce: posolon — ''nach dem Lauf der Sonne, von Osten nach Westen''. Osnovni element u oba oblika svodi se na praslov. *sulna-, a to je u stvari kompromisni oblik dveju heteroklitičnih osnova, prve na likvidu i druge na nazal, koja odgovara engleskom sun. Prema tome, i: ruska i naša sintagma znači ''onim pravcem, kojim teče sunce, od istoka na zapad''. Ujedno, to znači da je jedino taj pravac normalan i kako valja.
Tako i samo sjakanje, upućeno tobož Božiću, u stvari je poziv suncu da sija. Poziv je upućen u momentu kada se rađa novo sunce, odnosno na rođendan sunčev, a to je dies natalis Solis Invicti y mitraizmu. Hrišćanska crkva je docnije naprosto preotela mitraizmu glavni praznik Nepobedivog Sunca i predala ga Božiću, tj. svom mladom Bogu. Pustila je i jevrejsku subotu a od mitraizma uzela je ''svetu'' nedelju kao dies Solis. Ali sjakanje i glagol sjakati, ''sjaj sagen'', kako prevodi Vuk, nedvosmisleno otkrivaju staro verovanje u glavno božanstvo svetlosti.
Čini mi se da se ponegde u Bosni i sa slavskim svećama sjaka. U svakom slučaju ovaj kult svetlosti, sasvim prirodan u religijama i sredinama udaljenim od sunčanog Sredozemlja, nije trebalo da čeka ni na blagu vest hrišćansku, a kamoli na neomanihejsku hipermetafiziku i njenu teološku logiku.
Na kraju da pomenem još jedno ime kojim se označavaju ovi dobri Bošnjani. U Ak. Reč s. patarin govori se o ovoj krivoveračkoj sekti i citira se rečenica: ''to su šimonijaki i patarini ali prokleti''. Jasno je da je naziv šimonijaki isto tako učen termin kao i njegov sinonim patarin, odnosno patarenos — pataranos, Sam naziv šimonijak ima isti sufiksalni elemenat kao ranije pomenuti babakes i odnosi se na one ljude koji se drže Simona Maga i ostalih gnostičara. Iz spiska glavnih gnostičara kod X. Lajzeganga (Die Gnosis) vidimo da je i Mani, čiju ulogu ističe Kimon (Lux perpetua XXI, 4), uvršten u tu šarenu grupu starijih i novijih sinkretizama. Nije potrebno da se upuštamo u teološke detalje. Dovoljno je pomenuti da se Apolon Musaget već u pitagorejskoj mistici identifikuje sa glavnim božanstvom svetlosti, suncem, čiji je kult, iako inače oskudno dokumentovan, u punoj meri razvijen na ostrvu Rodu (rodski Kolos). Ovo ostrvo, na kome ima lingvističkih tragova o doseljenim Ilirima, igralo je ulogu glavnog centra za trgovinu i za saobraćaj kroz nekoliko poslednjih vekova antičke epohe. Ali Apolon kao Helios Lairbenos imao je čuveno svetilište na reci Majandru u Frigiji (v. Rostovcev Die hellen. Welt I 395), dakle u oblasti o kojoj je bilo reči u vezi sa velikom boginjom Kubaba i njenim babakes. U rimsko-helenističkoj eposi morao je svemoćni Apolon Helij da ustupa mesto iranskom Mitri koji sad predstavlja Sol Invictus. Da bi se u dovoljnoj meri uočila mešavina starog i novog, paganskog i hrišćanskog, pravovernog i krivovernog, pominjem reči iz pravoslavnog božićnog tropara, po kojima je Hristovo rođenje donelo narodima svetlost razuma, jer je taj bog sunce istine.
Kult glavnog božanstva. svetlosti, Sunca, nije naročito dokumentovan niti u antičkoj literaturi, niti u antičkim spomenicima. Na tu čudnu okolnost ukazuju manje-više kao po nekom pravilu svi priručnici za grčku mitologiju i istoriju religije. Tako bi i Apolon Musaget u Pitagorinu krugu došao kao slučajno u vezu sa Helijem. Ali poznata homerska sintagma Zeus pater eelioste, koju lingvisti zbog sačuvanog nominativa eelios pored vokativa Zeu pater (Iuppiter) smatraju izuzetno arhaičnom, ubedljivo dokazuje duboku starinu Helijeva kulta, koji se prema tome morao zadovoljiti domaćim krugom. Tek docnije dolazi Helije u vezu ne samo sa Apolonom, koji po najnovijem mišljenju stručnjaka potiče iz Anadolije, nego i sa Mitrom, čiji se kult, zajedno sa Varunom, javlja već u 15. veku st. e. u Zakavkazju. Gotovo dvadeset vekova docnije Julian Apostata upućuje Heliju i velikoj boginji Kibeli, zapravo Kubabi, svoje retorsko-filosofske molitve sa očiglednom tendencijom restauracije. Ova je bila uperena protiv poznatog akta Konstantina Velikog koji se lično mešao u teološke borbe i sam preveo poznatu Vergilijevu Četvrtu eklogu. U toj eklozi proriče se dolazak nekog puer divinus i povratak zlatnog veka, pa se kaže ''Tuus iam regnat Apollo''. Zlatni vek uslovljuje ne samo stari Kronos nego i glavno božanstvo zlatnog sunca. Odatle helenistički Heliopolis i Kampanelina utopija Civitas solis. Ali ako prihvatimo mišljenje arheologa A. Benca da bosanski stećci nemaju nikakve veze sa bogomilima, ipak nebeski znaci, a naročito sunce, što se gotovo redovno prikazuju na tim stećcima, jasno govore za simboliku svetlosti, za koju su severnjaci naročito raspoloženi.
Nužno je ponovo naglasiti da je u Podunavlju mnogo pre pojave hrišćanstva i njegovih raznoraznih jeresi bilo asketizma čiji se predstavnici zovu ''blistavi'', odnosno pleistoi. Dok u klasičnim oblastima tako reći nema traga nekim savršenim monasima, dotle u Trakiji imamo već pomenuti red ktistai (oni koji žive bez žena), a i sam Apolon, ne samo onaj iz Delfa nego i onaj iz Patare u Likiji, odlazi na sever i na obale Boristena za vreme zimske sezone. Na sever odlazi njegov ''sin'' Faeton, dok mu druti sin Pataros osniva istoimeni grad. Tako glavno božanstvo svetlosti ima epiklesu Patarenos, Pataranos. Isti ovaj Apolon održava redovno vezu sa pontskim zaleđem gde ga slave blaženi Hiperborejci. U tom istom zaleđu u okviru pravoslavnog hrišćanstva nalazimo skopce i duhoborce, dakle nešto kao galloi i babakes u antičkoj Frigiji.
Stoga i ova formalna tumačenja izraza trikleti babuni i babice patarenske moraju uzeti u obzir i realne činjenice. Ako se termin babun na rusko-pravoslavnom severu javlja već sredinom XIII v. n.e., jasno je da on tamo nije stigao iz Bosne, nego po svoj prilici iz oblasti ohridske arhiepiskopije. U toj oblasti, u zaleđu solunskom, između Prilepa i Velesa imamo ne samo oronim i hidronim Babuna nego i naselje Bogomila. Ove dve činjenice dovoljno ubedljivo pokazuju da su antroponimi Babun i Bogomil stariji i da prema tome babuni nisu dobili svoje ime od planine niti su bogomili dobili svoje ime od naselja Bogomila. Stvari su išle upravo obratnim pravcem, iako je već Miklošič u svom Rečniku antroponime smatrao histerogenim (v. Fasmer, Rečnik I 435, gde se ne pominje mađarska tuđica babona: praznoverje). Ovi centralnobalkanski babuni i bogomili koji su do dana današnjeg ostavili jasan trag u geografskoj nomenklaturi morali su smetati ne samo carigradskom patrijarhu nego i papinu legatu u Solunu, u kome su zbog izuzetne ekonomsko-geografske i saobraćajne važnosti bili izukrštani uticaji ne samo sa Balkana nego i iz Anadolije. Stara i prastara balkansko-anadolska verovanja nisu se ni brzo ni lako povlačila ispred novih spasitelja, bar ne u prvim vekovima koje su provodila slovenska plemena u svojim novim sedištima.
Stoga sam se i usudio da babunsko ime povežem sa staroslovenskim kultom Babe i Dajbabe, koji se ne može posmatrati bez veze sa centralnobalkanskhm i anadolskim kultom Velike Boginje, Kubabe, što se održao kroz celi niz vekova i posle političko-vojničkog pada starih Bruga u kojih se taj kult najduže održao. Razume se da je bilo mnogo prostije pri tumačenju imena babun prihvatiti staru kombinaciju sa onomatopejom bobonjati (govoriti dubokim potmulim glasom) ili sa pejorativnim derivatima kao babonja, babolik, babast. Značenje koje daje Rečnik SAN za babonja je ''čovek koji je izgubio muškost, star, babolik čovek''. Ha prvi pogled ono bi odlično odgovaralo posnim i savršenim Bošnjanima, pogotovo kad se setimo da ih Dubrovčani zovu babice patarenske. Međutim, ja sam bio ovde za solutio difficilior. To isto važi i za tumačenje imena patarenus, patarin, kod kojih su već humanisti pomišljali na Apolonovu Pataru u Likiji, po svoj: prilici pod uticajem Eustatijeva komentara. Ali ta kombinacija nije vodila računa o formalnim uslovima koji rečito pokazuju da je Patarenos jonski oblik a Pataranus atički. Poslednji je došao do Kikerona, a prvi do njegovih imitatora humanista. Kako nekad klasični narodi, odnosno njihovi današnji potomci, i sada pate od tradicionalizma koji je toliko karakterističan za humanističku istoriografiju, tako se i stari naziv Patarenos Pataranos preneo na savremene jeretike, babune i šimonijake. Ovi poslednji nas vode u početak I v. nove ere, a to je sasvim dovoljno da se uoči iznesena dijalektička linija.
Izlazi da se kod babunskog imena ne radi o običnoj metafori, protiv koje govori ne samo demonološki karakter deminutiva babice, ''zli dusi'' (isp. Dabo od nekad uglednog Dabog), nego mnogo odlučnije pojava oronima i hidronima Babuna u blizini naselja zvanog Bogomila, i to sve na zemljištu ohridske arhiepiskopije odakle već u XIII v. ovaj naziv putuje na sever preko Dunava i stiže u centralnu Rusiju. Dugačak je i zaobilazan put kojim se kreću manihejci i neomanihejci iz Anadolije preko Balkana na zapad. Kažu stručnjaci da preko Likaonije i Frigije, postojbine Velike Boginje, a ne samo preko Egipta, dolaze i Cigani. Etnolog F. Lušan, poznati specijalista za noviju anadolsku problematiku, tvrdi da nigde nema toliko islamskih sekti kolika na tom zemljištu. Balkanski babuni, međutim, iako imaju očiglednih veza sa tom verskom mešavinom anadolskom, sačuvali su ipak u tolikoj meri neke ostatke starih slovenskih verovanja, da im se još i danas može ući u trag.
Činjenica što se u ortodoksnim spomenicima savršeni Bošnjani zovu trikleti babuni ne treba ni najmanje da nas zbunjuje. Ona pokazuje samo klasičnu učenost pravoslavnih bogoslova, jer je epitet triklet doslovan prevod klasičnog kompozita triskataratos, koji se javlja već kod Demostena.
Ovaj je pisac, kako je poznato, bio glavni ideal svih aticista, od kojih se i danas ponešto sačuvalo u savremenom književnom jeziku. U stvari, oba izraza, trikleti babuni i babice patarenske, ne pripadaju narodnim govorima nego samo jeziku obrazovanih ljudi. Ovaj detalj nije za potcenjivanje.
Verski stav Konstantina Velikog, koji je isto kao i car Dioklecijan poznat našim narodnim pesmama, sadrži očigledne sinkretističke elemente, karakteristične za prve vekove hrišćanske.
Konstantin je preuzeo od epikurejskih ateista personifikovanu mudrost, Sophia, odnosno Sapientia, kako čitamo u Appendix Vergiliana, bavio se antičkim mesijanizmom i preveo je Vergilijevu Četvrtu eklogu, pa je i posle Milanskog edikta zadržao značajne crte paganske. To se vidi i iz najnovijeg izdanja Istorije Vizantije akademika G. Ostrogorskog, koji kaže: ''Činjenica je da se Konstantin, najdocnije 312. g. stavio pod okrilje hrišćanskog boga i da je otada stalno i sve odlučnije potpomagao hrišćane, ali to ne znači; da se on potpuno predao hrišćanstvu, da je prekinuo sa svim paganskim tradicijama i da je postao hrišćanin u ovom smislu u kome su to bili docnije njegovi naslednici na vizantijskom prestolu. Poznato je da je on podržavao i paganske verske običaje i da se čak i sam pridržavao nekih od njih, da je naročito bio odan kultu Sunca. Verska isključivost, svojstvena hrišćanstvu, bila je potpuno tuđa eposi religijskog sinkretizma. Tuđa je ona bila i ''prvom hrišćanskom caru''. Prošlo je dosta vremena dok duh verske ekskluzivnosti nije pobedio i dok shvatanje o hrišćanstvu kao jedinoj spasonosnoj religiji nije prodrlo u rimski svet''. U unutrašnjosti Balkana, a naročito u solunskom zaleđu i u krajnje konservativnom bosanskom buenretiru održali su se vekovima mnogi antički i paganski relikti, svakako znatno duže nego na periferiji Balkanskog poluostrva. Ali i na toj periferiji, na Jadranu, pred pragom rimskog episkopa, vidimo kako su se, u Solunu s jedne strane, i u crnomorskom tračkom primorju s druge, uporno držali arijanski Goti.
Milan Budimir
